Unha lectura amena e substanciosa

No ultimo número da revista Grial, Dolores Vilavedra fai unha boa crítica da novela da que entresaco estes parágrafos que teño interese en comentar:

“Libros como Festina Lente traen de novo ao debate literario a cuestión da lingua. Xulgado por certos sectores como obsoleto a valor filolóxico dos textos literarios como criterio de calidade, obras como esta son unha das poucas ocasións que a nosa literatura actual nos ofrece para gozar co noso idioma. Explotando ao máximo as posibilidades creativas que este ofrece, beireando o difícil equilibrio entre un rexistro que, sen ser arcaizante connote temporalmente a historia narrada...”

Sempre dixen que como calquera outro artesán, o escritor debe coidar das súas ferramentas. As miñas son a palabras e tento coidalas ao máximo, como o meu bisavó facía cando construía vapores no esteiro do río Covés. Penso que é a miña responsabilidade, primeiro comigo mesmo como autor e logo cos lectores.

“Quizais o afán do autor por non estender en demasía o relato explica que algúns fíos argumentais se desenvolvan con certa precariedade...”

Realmente o problema foi o contrario, como xa dixen a novela chegou a ser un polbo de xigantescos raxos e cando a tiven que servir no prato cortei de máis algúns deles. Quizabes hoxe, se tivese que montar de novo a novela, habería cousas que quedarían fóra e metería outras que se caeron no ultimo momento. Foi a miña decisión naquel intre e teño que recoñecer que nalgún caso me trabuquei.

“A construción fragmentaria do discurso xógalle ao autor algunha mala pasada ,pois fai que non repare en que os parágrafos que abren os episodios que empezan nas páxinas 225 e 237 sexan case idénticos e que ambos rematen coa mesma frase.”

No foi esta unha mala pasada, fíxeno de xeito consciente, pois nestes capítulos en que Ambrosio e Patricio Sinot conversan tentei imitar a estrutura paralelística daqueles libros de diálogos renacentistas e barrocos. Quizabes non quedou demasiado claro o xogo; outra pedra máis no meu tellado.

De libros, inquisidores e pedreiros

Manuel Rodriguez Alonso fai unha nova crítica no Cartafol de libros da que saco un parágrafo:

Primeiro acerto é que a vida do Imperio non se reconstrúe desde a figura dun soldado fanfarrón, como fai o académico Pérez Reverte, co seu fachendoso, machista e casticista Alatriste. O protagonista é un artesán encadernador, que ama os libros e non só o seu exterior, senón tamén o que conteñen. A través disto damos o doado salto cara ao comercio dos libros prohibidos pola Inquisición, que non obstante, os espíritos inquedos buscan, xa que entran polos portos de Noia, Baiona ou A Coruña. Mágoa que moitos dos nosos rapaces sigan tendo a visión desta etapa do Pérez Reverte e o seu casticista Alatriste, por máis que Steiner, os de Babelia, Galicia bilingüe, o Circulo Financeiro, a COPE, El Mundo… falen da superioridade da cultura en lingua castelá. A novela non presenta unha Galicia rural, foxe do tópico ruralista de Nós e mesmo cunqueireano, que tanto dano nos ten feito. Estamos ante unha Galicia urbana, de artesáns e intelectuais, que buscan as novidades bibliográfica que a Inquisición persegue. Non é unha Galicia pechada sobre si mesma e sen contacto co exterior, como pretenderon os ideólogos dos Austrias desde Filipe II, senón unha Galicia aberta cara ao exterior, a Europa, á modernidade, pero non a través de Madrid nin tan sequera do castelán, senón a través do Atlántico, dos portos de Noia, Baiona ou Vigo que comercian coa Europa progresista e que traen os novos libros da nova ciencia e da nova filosofía, que, por certo, tampouco están escritos en castelán. A novela, coa sua estrutra de novela de aprendizaxe, resulta de doada lectura. A mestura de personaxes e feitos reais cos históricos tamén é en xeral acertada e mesmo pedagóxica (o pergamiño Vindel, os mestres de obras composteláns…). A intriga do libro cos segredos dos canteiros resulta así mesmo atractiva, así como o seu desenlace. Fronte ao casticismo españolista de gabanza das empresas bélicas imperiais aparece doadamente tratado o tema da Armada Invencible e a carestía de alimentos e provisións de todo tipo que produce en Galicia. É de novo a intrahistoria, a historia miúda, fronte á gradilocuencia dos grandes feitos bélicos. A homosexualidade do protagonista permite ver a intransixencia cruel da Inquisición con este colectivo. Non falta tampouco a ironía ilustrada sobre as supersticións e está moi ben logrado neste sentido o episodio da caza do lobishome.

Bruxas e prostitutas

Como na pluraridade de voces está a nosa riqueza, transcribo deseguido un anaco da crítica de AnaBande:

"A min, Festina lente, paréceme un exercicio literario encomiable se nos situamos no contexto do que podería ser unha novela didáctica que emprega o feito histórico como escusa para amosar un mundo pasado dun xeito certamente ameno e atractivo. Foi alá pola páxina vinte cando decidín mudar o meu subxectivo punto de vista e trocarme nun alumno calquera de instituto que cumpre cunha lectura recomendada do seu profesor de literatura, ou de historia. Dende aquí, conseguín chegar ao final e apreciar a riqueza léxica, a poética do texto, e o misterio da trama. Ata acadei doadamente poñerlle cara a Ambrosio, mareeime coa fedorenta atmósfera da compostela e percorrín calellas, arquivos, códices e personaxes con certo interese. Que non se vexa a miña crítica como negativa, só digo que cada cousa no seu sitio e que non nos deixemos levar polos doados camiños da doada e líquida hibridación donde todo custa o mesmo e cada vez menos, por certo, falando máis de esforzo que de maravedís ou reais de vellón."

Non concordo con algúns do seus comentarios, pero non é este lugar para estendernos, mellor estariamos no Hipólito diante dunhas cervexas co aloumiño do saxo de Coltrane, malia todo no podo deixar pasar isto:

"O papel da muller, por exemplo, non sae do tópico.Bruxa ou prostituta."

Son escritor e fago literatura, non son historiador, nin reinvindicador de causa ningunha, creo que está dentro da miña libertade escoller o sexo, o papel e as circunstancias dos meus personaxes. O papel soa tópico dende a nosa mentatalidade actual, pero a relevancia da muller na sociedade galega daquela época era bastante limitada. Sei que hai exemplos excepcionais, seino por que nalgún momento algunha escritora clandestina daquela intervía na novela, aínda que ao final se caeu, por considerer que só ela merecía unha novela que agardo escribir algún día. Na Galiza do XVII non abondaban nins as Marías Zayas nin as Ana Caro de Mallén. Isa é a verdade.

O valor da historia

Así titula Eyré a súa critica de Festina lente no semanario A Nosa Terra, da que vos deixo deseguido un petisco:

"...é a novela dunha época, novela histórica elaborada cun fragmentarismo vangardista e seguidora dos discursos de misterio á moda que procuran verdades agachadas nos séculos e atinxen a toda a humanidade. Que neste caso están escritas na lingua dos arxinas, no enigamático barallete dos traballadores da pedra, ese elemento basilar, cuxo dominio inicia o progreso da humanidade. Porén, iso é o de menos, a desculpa para contar unha historia arredor dos libros, unha historia sobre as loitas polo poder, sobre a corrupción das ideas, da sociedade, da relixión, da "política". En Compostela, porque tamén é unha novela de Compostela, de Compostela, da Galiza, de España, mesmo da Europa entre o XVI e XVII. Inclusive, en certa maneira é tamén unha novela da confusión e do caos que sempre rodearon ao ser humano. Que reconstrúe con innegábel acerto diversos ambientes dos que caracterizaban a amurallada cidade xacobea. Onde a forza e acerto descritivos resultan moi salientábeis, e só se puido chegar a eles desde un coñecemento moi grande da época literaturizada. As enumeracións ( que se fan notar) transmiten tanto o concepto de exhaustividade, de riqueza, como de caos..."

Libros Prohibidos

Nova achega crítica a Festina lente, desta volta por parte da escritora e crítica Laura Caveiro, no Faro da Cultura de hoxe mesmo:

“ Xa non se volven ulir da mesma maneira as rúas de Santiago de Compostela despois de ler Festina lente, de Marcos S. Calveiro (1968). Nas súas páxinas abáfanos o fedor de ouriños, de bestas e humanos, que asolagan as rúas que pisa, nos séculos XVI e XVII, o encadernador Ambrosio Cavaleiro. Fedor asemade da Inquisición, do poderoso cabido de Compostela, e das controladoras confrarías de xastres, canteiros, carniceiros e zapateiros, a vixiar movementos e pensamentos ata converter Compostela nunha cidade enferma, como cando fechaba as nove portas da muralla por mor do andazo. Nesta engaiolante novela histórica percorreremos canda Ambrosio unha viaxe de iniciación. A necesidade de saber do seu afastado pero nunca esquecido pai, lévao á descoberta do destino de quen enrolou nunha leva dos Andrade, embarcou na Coruña e afogou no desastre da Armada. Definitivamente, a procura do lugar de seu no mundo vincúlao ao encadernador Luaces, quen non só lle ensina un oficio e o peso das convencións, senón que tamén lle deixa en herdanza o seu obradoiro da rúa da Armada. Daquela, o abafante taller, con trapela no chan para agochar libros prohibidos, resulta ser o lugar de Ambrosio Cavaleiro no mundo. Lugar dende onde contemplar a vida como un ermitán, dende onde contemplar ao paxe do Deán, e soñar que tras das amadas pegadas do paxe agroma unha pradaría de lirios brancos, coma os que en pan de ouro e minio iluminaban os códices amoreados no obradoiro. Simbólicos lirios, dun paraíso inacadábel, a medrar entre as lastras da rúa da Armada, no inferno da invernía. A trama, sostida cun vizoso labor de documentación, aínda resalta máis a linguaxe de perfecta sonoridade coa que se vai debullando a intriga do códice das tres serpes, do contrabando de libros e dos crimes no mundo dos canteiros. Tan cheo de atractivo como o estilo de Marcos Calveiro semellao significado, “corre amodo”, ....”

Podedes seguir léndoa aquí.

Retorno a Compostela

Nova crítica de Festina Lente aparecida no Protexta de verán.

Fortuna audaces iuvat.

Arume fai no seu blogue a cuarta lectura crítica de Festina lente, deixovos deseguido un anaco do seu texto:

"Rematei Festina lente. O libro de Marcos S. Calveiro perseguíame desde que Folerpa, desde o seu blog Alfaias, o anunciara de xeito enigmático. O vello lema da moeda augustea, coa figura dun golfiño e unha áncora, que figuraba ademáis no Hypnerotomachia Poliphili e que adoptou Aldo Manuzio como empresa do seu prelo, estimulado polo aprezo de Erasmus quen gustaba moito da súa ensinanza moral, “bule a modo”, semellaba interesante reclamo. Anunciábase ademáis como unha narración de natureza histórica, cun encadernador nunha inventada Compostela de finais do século XVI e comezos do XVII como protagonista. Malia as miñas prevencións sobre iso que damos en chamar novela histórica, o libro, alicerzado por unha intriga prometida nos paratextos, parecía seductor. A lectura furtiva nunha librería dos primeiros capítulos logrou engaiolarme de vez.

A historia de Ambrosio Cavaleiro, que así se chama o personaxe central desta novela, está escrita por un narrador en terceira persoa, que, por veces amosa a súa omnisciencia de xeito explícito. A documentación histórica aducida, que por moi fidefacente que puida resultar, sempre remata por ser ficticia, está presentada cunha distancia crítica máis propia do historiador ca do narrador de invencións. Intervén no propio proceso de escrita, nun acto leve de metaficción, como cando adianta ao tempo presente (páxina 37) o resultado das indagacións históricas. Esta decisión, xunto co emprego do presente histórico, supón unha distancia narrativa moi interesante, que permite engarzar o tempo interno do protagonista co descurrir cronolóxico da época.

Porque a historia recolle a vida dun mozo, nado no esteiro do Eume (coma o Lazarillo nace ao lado do río: a referencia á novela anónima non é gratuita dado o carácter do libro como relato de aprendizaxe), que deixa a súa familia para pasar a ser axudante de encadernador nunha especie de Compostela postridentina. 1578 é a primeira data; 1627, a derradeira. A vida enteira deste home que vive e obra na rúa d’Armada, no corazón dunha cidade amurallada chamada Santiago. O tempo é o da Inquisición revelada coma instrumento de control non só doctrinal, senón tamén ideolóxico. Aparecen, como telón de fondo inevitable, o erasmismo (o propio Cavaleiro le no seu obradoiro os libros do Index onde late aínda a crítica relixiosa, o cerne da libertade), Lutero, os modos da herexía condenada polo catolicismo militante, as formas de feiticería (coa queima de bruxa portuguesa na praza do Campo ou a sombra dubidosa dun lobishome), a escravitude (nun dos capítulos máis brilantes do libro) ou as reas de fanáticos amadores de lumes eternos..."

O Robin Hood da rúa d´Armada

Anxos García Fonte publica en culturagalega.org a terceira achega crítica á novela, aquí tedes un parágrafo:

"Pero non hai pega sen mancha negra ... e se houbese que poñer algunha obxección diríamos que non é moi aceptábel que un simple artesán a principios do século XVII, malia ser un home que se adica a encadernar libros, posúa unha considerábel biblioteca da súa propiedade e moito menos, malia que a súa formación intelectual discorrese polo autodidactismo, que fose ateo nin que defendese intimamente a súa condición de homosexual: é, sinxelamente, anacrónico, tanto coma un Robin Hood defensor da democracia e do libre comercio."

Vexamos, Ambrosio é meu, é o meu fillo, unha peronaxe de ficción que se move nese anaco de historia que eu recrei. Partindo de aí todo é posible.
En relación coa súa considerable biblioteca, chega cunha lectura da extraordinaria monografía de Benito Ríal Costas , Producción y comercio del libro en Santiago (1501-1553) , que eu descubrín co libro xa rematado grazas a Leo Toral, para ver que non resulta tan inaceptable. Neste libro ven reproducido o inventario da librería de Giraldo de Sol, libreiro e artesán de Compostela, predecesor de Ambrosio, é o mesmo resulta abondoso, 2.500 volumes e sorprendente, acreditando a presenza de obras de Sofocles, Homero, Erasmo, Virxilio ou Vives en Santiago.
¿Non podía haber ateos no século XVII? Ademais Ambrosio, máis que desconfíar de Deus, desconfía dos seus servos na terra: da curia ben mantida que vende bulas ao mellor postor e dos cans de presa dos inquisidores. En varias ocasións na novela recorre as pregarias ou Biblia na procura de respotas.
En relación co episodio homosexual, que en ningún intre se explicita na novela e podería formar parte das matinacións e arelas do encadernador -malia suposta existencia dunha denuncia anónima da que nunca se chega a saber máis- creo, se non me falla a memoria, que Ambrosio se tortura con tal desexo, ten pesadelos e chega a mutilarse unha man. Mais que defensa eu vexo dúbidas e vergoña.
(Isto non é unha replica alporizada á critica, que por outra banda é positiva, senón máis ben un xeito de enriquecer o diálogo con todos aqueles lectores interesados. Ao mellor como pai de Ambrosio eu non son o máis indicado para falar del, consíntolle todo, pero ao cabo este blogue é para iso, para falar da novela)

Patacas e pementos

Preguntábame o outro día Manolo Bragado: e Ambrosio Cavaleiro que comía? Respondendo a súa pregunta vai deseguido a relación dalgúns dos produtos que se podían atopar daquela nos mercados e negocios de Compostela, tomados das ordenanzas do Concello sobre as taxas e prezos públicos dos bastimentos da cidade do ano do Noso Señor de 1579:

-peixes: ollomol, pescada, congro, sanmartiño, panchos, abadexo, bogas, xarda, polbo, luras, raia, atún, lagostas e ostras

-Carnes: vaca, castrón, lebre e carneiro.

-Queixo castelán, de Flandres e de Inglaterra

-Pluma: arceas, capóns, perdigóns, galiñas, tordos, merlos, polos e parrulos.

-Arroz, garavanzos, azucre da illa de madeira e do Brasil, cravo, canela, castañas, azafrán, pementa, améndoas, mel, ovos, touciño, sal e aceite.

Como veredes a dieta era do máis variada, para aquel que puidese pagala. Algúns dos prezos para que poidades comparar eran: a libra de vaca a 9 marabedís, a de arcea a 12, a de garavanzos a 12, a de congro a 10, a de polbo a 6, a onza de pementa a 15 e a de canela a 25.

Sorprende a ausencia na relación dun produto hoxe case consubstancial coa nosa cociña, pero que daquela aínda case non se cultivaba nas nosas leiras. Tivo que ser tras o seu éxito culinario en Francia cando entrou nas nosas mesas. A primeira referencia que hai sobre o cultivo da pataca en Galiza é do ano 1607, no que xa foran sementadas no Mosteiro dos franciscanos de Herbón, a quen lles debemos tamén os seus pementos, cuxa semente trouxeron dende México uns compañeiros de orde no século XVI. Non foi ata a grande crise dos cereais a mediados do século XVIII cando a fame fixo que os labregos comezaran a comela e cultivala, malia os grandes prexuízos que había cara ao consumo da bela americana, como a chamaban, e da que por certo celebramos neste 2008 o seu ano.

Corre a modo

Cesare fai no seu blogue a segunda lectura crítica da novela, que transcribo deseguido:

"Dime un bo conselleiro: tes que lelo. E entre a viaxe no avión e estas últimas horas alí a vai, unha novela moito máis ca fabulosa: Festina lente, de Marcos S. Calveiro. Algo enredante no principio, faise máis lixeira e cativadora conforme a acción pasa ao primeiro plano e se desviste desas roupaxes de contextualización que a pexan un pouco. As aventuras do encadernador Ambrosio Cavaleiro, a fala dos arxinas e a Compostela do XVI encaixan perfectamente no marco desa ficción sobre o pasado europeo que levamos anos lendo e ulindo. É esta unha novela pra traducir, pra exportar, que se pode vender nas librarías de Copenhague como se fora un código da vinci (en bo), coma un pequeno nome da rosa. Incluso ten un fermosísimo final, que releo sen fartura, e que dá pra unha segunda parte ou unha terceira do manuscrito de tres serpes unidas polo baixo, na historia de todas as épocas, adiante e atrás. Algunhas pegas hai, claro, en nomes de lugares, na falta dun mapa da compostela da época, nunha páxina demasiado chea de franciscos ou nun lavanco que cae do niño cando os lavancos fan os niños ao ras. Ou que nunha novela de encadernadores, o último caderniño se me despegase. Pero se eses son os males, moita é a bondade."

A cidade pechada

Compostela fedía, pero non só de senso literal (os viaxeiros italianos do XVIII así o destacan) senón tamén dun xeito moral. Santiago era unha gran vieira de pedra que se pechaba sobre ela mesma ao menor tranco. A muralla da cidade, aínda que esboroada, pechábase decontino, por un andazo, polos ouleos dos lobos, pola ameza dos corsarios... Nove eran as súas portas: San Francisco, da Pena, da Algaria de Riba, da Algaria de Baixo, do Camiño, de San Fins, de Mazarelas, da Mámoa, Faxeira e das Hortas. Todas elas son sinxelas de situar sobre un rueiro actual da cidade, os nomes consérvanse nas rúas ou prazas onde desembocaban. Temos que pensar tamén nun casco vello e nunha catedral (podedes vela no video) moi distintos ao que hoxe son. O barroco comezaba a dar o seus primeiros pasiños incertos, mais non chegara aínda ao seu apoxeo. Pensade por exemplo na praza do Obradorio, daquela do Hospital. Aínda non estaba cerrada, pois o edificio de Raxoi non existía. Por aí discorría a muralla e existía unha vella torre defensiva que se empregaba como cárcere, A Torre da Praza que sae da novela.

A meirande parte das rúas non estaban lousadas aínda, polo que imaxinádeas enlamadas e ateigadas de xente e bestas e cos penicos e almofías baleirándose acotío polas fiestras. Cada vez que había unha mala colleita o unha peste, as bubas e nascidas, a cidade enchíase de xente que procuraba a súa salvación nos hospitais de peregrinos e na xenerosidade do Cabido, dos mosteiros. Na novela tentei reflectir esa podremia física e moral da cidade, esa vida opresiva que caía sobre os seus veciños coma a lousa do sartego de Santiago O Maior, tentei entrar polo fociños do lector.

(Para quen lle interese o urbanismo de Compostela existe unha mágnifica monografía editada por Nigra-Trea, Unha historia urbana: Compostela 1595-1780 de Andrés A. Rosende Valdés, que consultei coa novela xa rematada para comprobar algunhas cousas e corixir algún que outro erro)

Os escenarios

Sempre pensei en que a novela tiña que comezar nun escenario especial, coa maxia que o relato precisaba. Manexei varias opcións da nosa xeografía, todas elas referidas a sitios míticos unidos ás lendas e crenzas da nosa cultura popular.

Pensei primeiro no monumento de Santalla de Bóveda, un dos lugares máis misteriosos e estraños que coñezo. Nin sequera os expertos se poñen hoxe moi de acordo sobre que era na súa orixe e para que se empregaba: ancestrais ritos pagáns, ninfeo, templo priscilianista, pois a súa cristianización furtoulles moitos datos para que descifren os seus moitos arcanos. Mais abandoneino, xa que me parecía escenario de mais, só el merecería unha novela enteira. Deseguido matinei en Santa Mariña de AugasSantas, outro lugar milagreiro arrodeado de misterio, pero desboteino tamén.

Ao cabo, decidinme pola Igrexa de Santa María a Nova, en Noia, co seu extraordinario camposanto ateigado de laudas gremiais, co seu baldaquino e co seu tímpano policromado que se describen no primeiro capítulo do libro. Tiña na cabeza o recordo das miñas visitas de hai anos e axudeime tamén desta magnífica monografía editada por Toxosoutos.

Logo por suposto estaba Santiago, pero diso falarei noutra anotación, e Pontedeume, patio de lecer da miña infancia, do que tamén falarei outro día.

Primeira crítica

Primeira lectura crítica de Festina Lente por
Ramón Nicolas esta fin de semana no Culturas da Voz.

Hoc incipit

A historia comezou alá polo ano 2005, creo que antes do verán, cando anotei no nun folio solto unha frase ben curta:

“Un diario íntimo dun encadernador do XVI, en Santiago ao xeito de Quignard”

Hoxe, tres anos despois, o resultado, que está en todas as libarías do país, quedou moi lonxe daquela sinxela idea inicial. A miña intención era facer unha nouvelle como a marabillosa Terrasse a Rome de Pascal Quignard, libro ao do que estou prendido dende que se publicou en castelán hai anos e que recomendo arreo a todo o mundo, pero case ninguén comparte o meu entusiasmo e devoción por el. Outra refrencia na que pensei era Seda, de Baricco, pero este libro caúsame máis dúbidas, hai veces que penso que é mágnifico na súa simpleza e lirismo, e outras que é un chisco trampón e choromiqueiro.

O guión era sinxelo: tiña o personaxe, a data e o lugar, só quedaba comezar. Tería que ser un diario en primeira persoa, no que o encadernador contaba a súa vida enteira, dende os seus tempos de aprendiz aos seus derradeiros días, anotacións soltas do devalar dos seus días. O título provisional foi Libro das horas de Ambrosio Cavaleiro como escribín na cuberta do caderno de notas que preparei.

Tiña tamén claro que o protagonista tería un aquel de misantropía. Desencantado e pechado no seu obradoiro, arrodeado de papelorios, códices e libros, vía o transcorrer da vida tras da fiestra do seu taller, sen intervir, coma un mero cronista ou observador dos actos infames dos demais. As pegadas desa idea primixenia podédelas albsicar aínda no libro, os capítulos das páxinas 123, 129 e 142, que foron dos primeiros textos que escribín.

O malo das ideas e que sempre se nos torcen, eu penso que neste caso foi para mellor. A min pasoume cando, para meter nas confesións do meu encadernador algunhas pinceladas históricas, comecei a documentarme... Aí morreu o diario e naceu Festina Lente e a música comezou a soar...